Μορφολογία
Οι ψύλλοι είναι εκτοπαράσιτα των ζώων και του ανθρώπου που προκαλούν άμεσα ενόχληση με την παρουσία τους και τα νύγματά τους και έμμεσα αποτελούν ξενιστές ελμίνθων ή μεταφέρουν άλλους μικροοργανισμούς που είναι αίτιοι σοβαρών ασθενειών. Είναι γνωστά περίπου 2000 είδη ψύλλων αλλά μόνο σχετικά λίγα θεωρούνται σημαντικοί εχθροί για τον άνθρωπο. Τα ενήλικα είναι σχετικά μικρά σε μέγεθος (1 - 4 mm) και περίπου ωοειδή, συμπιεσμένα πλευρικά. Το χρώμα τους ποικίλλει από ανοιχτό ως σκούρο καστανό. Οι πτέρυγες απουσιάζουν, αλλά υπάρχουν τρία ζεύγη ισχυρών και καλά αναπτυγμένων ποδιών, το οπίσθιο ζεύγος των οποίων είναι εξειδικευμένο για άλματα. Τα πόδια καθώς και μεγάλο μέρος του σώματος καλύπτεται από τρίχες και μικρές σμήριγγες. Τα αρσενικά άτομα προσδιορίζονται από την ανασηκωμένη θέση της κοιλιάς. Στα θηλυκά το άκρο της κοιλιάς είναι πιο στρογγυλεμένο από ότι στα αρσενικά. Ωστόσο, δεν είναι πάντα σημαντικός ο διαχωρισμός των φύλων, γιατί και τα δύο τρέφονται με αίμα και μπορεί να είναι φορείς ασθενειών.
Βιολογία
Οι ψύλλοι τρέφονται με το αίμα των ζώων ή του ανθρώπου. Τα θηλυκά μερικών ειδών παραμένουν σε ένα ξενιστή, των περισσότερων όμως μετακινούνται από άτομο σε άτομο του ίδιου ξενιστή ή και σε άλλο είδος ξενιστή. Η κινητικότητά τους και η είσοδος των στιλέτων των στοματικών μορίων στο σώμα του ξενιστή, τους καθιστά μεταφορείς παθογόνων οργανισμών από άτομο σε άτομο ή από ζώα στον άνθρωπο.
Μια γενικευμένη περιγραφή του κύκλου ζωής των ψύλλων που μπορεί να εξελίσσεται σε ανθρώπους ή ζώα όπως σκύλους, γάτες και ποντίκια είναι η ακόλουθη: Το θηλυκό άτομο εναποθέτει τα αυγά του σε απορρίμματα που συσσωρεύονται στον τόπο κατοικίας του ξενιστή, που μπορεί να είναι στοές τρωκτικών ή φωλιές άλλων ζώων ή πτηνών. Επίσης, τα θηλυκά αποθέτουν τα αυγά τους μέσα ή κοντά σε σχισμές και ρωγμές στο πάτωμα ή μέσα στη σκόνη, χώμα ή απορρίμματα. Μερικές φορές όμως τα αυγά αποτίθενται ενώ ο ψύλλος βρίσκεται ακόμη επάνω στον ξενιστή και αυτά συνήθως, αλλά όχι πάντα, πέφτουν στο έδαφος. Το θηλυκό μπορεί να αποθέσει 300 – 1000 αυγά, συνήθως σε μικρές ομάδες περίπου 3 – 25 αυγών ανά ημέρα. Τα αυγά εκκολάπτονται σε 2 – 14 ημέρες περίπου, ανάλογα με το είδος του ψύλλου, τη θερμοκρασία καθώς και την υγρασία. Οι προνύμφες είναι πολύ δραστήριες. Αποφεύγουν το φως και αναζητούν καταφύγιο σε σχισμές και σε ρωγμές και μέσα σε απορρίμματα σε πατώματα κατοικιών ή μέσα σε φωλιές και στοές ζώων. Μερικές φορές όμως προνύμφες βρίσκονται και στο τρίχωμα ζώων, ακόμη και πάνω σε ανθρώπους που έχουν ακάθαρτα ρούχα και περιστασιακά σε κρεβάτια. Τρέφονται με οποιοδήποτε οργανικό απέκκριμα, ακόμη και στα αποχωρήματα των ξενιστών τους ή σε μερικώς πεφθέν αίμα. Σε άλλα είδη οι προνύμφες δρουν ως «καθαριστές» καθώς τρέφονται με μικρά νεκρά έντομα ή νεκρούς ενήλικους ψύλλους του ίδιου είδους. Αντίθετα από τα ενήλικα, οι προνύμφες δεν μπορούν να αντέξουν ακραίες τιμές σχετική υγρασίας και πεθαίνουν αν η υγρασία είναι είτε πολύ χαμηλή είτε πολύ υψηλή. Η πλήρως ανεπτυγμένη προνύμφη υφαίνει ένα λευκό βομβύκιο από μετάξινα νήματα. Λόγω της κολλώδης υφής του, γρήγορα καλύπτεται από κόκκους σκόνης, οργανικά απορρίμματα και άμμο, που συνήθως υπάρχουν στο πάτωμα της κατοικίας του ξενιστή. Τα βομβύκια που «καμουφλάρονται» με αυτό τον τρόπο, είναι πολύ δύσκολο να τα ξεχωρίσει κανείς από το περιβάλλον τους.
Το εντός του βομβυκίου ενήλικο άτομο χρειάζεται ένα ερέθισμα, συνήθως ταλαντώσεις, όπως αυτές που παράγονται από τις κινήσεις του ξενιστή μέσα στην κατοικία, τη στοά ή τη φωλιά του, πριν να εξέλθει το ενήλικο από το βομβύκιο. Αν παρόλα αυτά τα καταφύγια ζώων ή οι κατοικίες έχουν εκκενωθεί, τότε τα ενήλικα δεν εξέρχονται από τα βομβύκιά τους, μέχρι οι χώροι όπου βρίσκονται να κατοικηθούν και πάλι. Το διοξείδιο του άνθρακα που αποβάλλεται από τους ξενιστές ή η εποχιακή αύξηση της υγρασίας, προκαλούν την έξοδο των ενηλίκων. Τα ενήλικα μπορεί να παραμείνουν ζωντανά στα βομβύκιά τους για περίπου 1 χρόνο. Αυτό εξηγεί γιατί άνθρωποι που μετακομίζουν σε κτίρια που ήταν ακατοίκητα για πολλούς μήνες, μπορεί ξαφνικά να δεχτούν επίθεση από μεγάλο αριθμό αιμοδιψών ψύλλων που μόλις έχουν εξέλθει ως ενήλικα και αναζητούν το πρώτο τους γεύμα με αίμα.
Ο κύκλος ζωής από το αυγό έως την έξοδο του ενηλίκου μπορεί να είναι σύντομος, 2 -3 εβδομάδες για ορισμένα είδη, υπό κατάλληλες συνθήκες αλλά συχνά ο κύκλος ζωής είναι σημαντικά μεγαλύτερος από 20 μήνες ή και περισσότερο.
Οι ψύλλοι αποφεύγουν το φως και επομένως βρίσκουν συνήθως καταφύγιο ανάμεσα στο τρίχωμα ή τα φτερά των ζώων ή μέσα στα κρεβάτια. Εγκαταλείπουν γρήγορα τους νεκρούς ξενιστές τους για να αναζητήσουν νέους, συμπεριφορά που έχει ιδιαίτερη επιδημιολογική σημασία για την μετάδοση της πανώλης. Οι ψύλλοι μπορούν να αντέξουν τόσο αφυδάτωση του σώματός τους όσο και εκτενείς περιόδους ασιτίας, 6 μήνες ή και περισσότερο, απουσία κατάλληλων ξενιστών. Πάνω στον ξενιστή τους, κινούνται είτε έρποντας γρήγορα είτε πηδώντας, αλλά εγκαταλείποντας τον ξενιστή τείνουν να πηδούν αναζητώντας νέο ξενιστή. Οι ψύλλοι μπορούν να πηδούν περίπου 20 cm κάθετα και 30 cm ή περισσότερο οριζόντια.
• Pullex irritans (Ψύλλος του ανθρώπου)
Κύριος ξενιστής του είναι ο άνθρωπος αλλά μπορεί να βρεθεί και σε ζώα.
• Ctenocephalides felis (Ψύλλος της γάτας)
• Ctenocephalides canis (Ψύλλος του σκύλου)
• Xenopsylla cheopis (Ψύλλος των τρωκτικών)
• Echidnophaga gallinacean (Ψύλλος των πουλερικών)
Ενοχλήσεις από ψύλλους
Παρόλο που ορισμένα είδη ψύλλων μπορεί να είναι σημαντικοί φορείς ασθενειών, το πιο συνηθισμένο παράπονο γι΄ αυτούς αφορά την όχληση που προκαλείται τα νύγματά τους. Επίσης, οι γρήγορες κινήσεις των ψύλλων πάνω στο δέρμα προκαλούν σοβαρή όχληση και εκνευρισμό, που χειροτερεύει λόγω της αδυναμίας σύλληψής τους, οπότε κατά τις ώρες ανάπαυσης προκαλείται αυπνία. Οι συνεχείς νύξεις στο δέρμα του ξενιστή προκαλούν κνησμό και στη συνέχεια ερεθισμό εξαιτίας του κνησμού. Το νύγμα από ψύλλο είναι χαρακτηριστικό γιατί παρουσιάζει μια μικρή μαύρη κηλίδα που μπορεί να είναι ορατή για αρκετές ημέρες, ενώ το γύρω από την κηλίδα δέρμα με το οίδημα επανέρχεται σχετικά γρήγορα. Οι ψύλλοι συχνά νύσσουν τους ανθρώπους στους αστραγάλους και τα πόδια, αλλά τη νύχτα, κατά την διάρκεια του ύπνου, νύσσουν σε άλλα μέρη του σώματος. Συνεχείς προσβολές από ψύλλους είναι υπεύθυνες για διανοητικές καταστάσεις γνωστές ως παραισθησιακή παρασίτωση, οι οποίες κάνουν τους ασθενείς να υποφέρουν από φανταστική παρουσία παρασίτων, που μπορεί να είναι αρκετά σοβαρή. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι παιδιά κάτω των 10 ετών προτιμώνται περισσότερο από ότι οι ενήλικες.
Πανώλη
Η πανώλη προκαλείται από το βάκιλο Yersinia pestis και είναι κατά κύριο λόγο ασθένεια των άγριων ζώων, κυρίως τρωκτικών, και όχι του ανθρώπου. Πολλά διαφορετικά είδη ψύλλων νύσσουν αυτά τα τρωκτικά και συντελούν στην μετάδοση και διατήρησή της. Όταν άνθρωποι, όπως οι κυνηγοί, έρχονται σε επαφή με τέτοια ζώα, υπάρχει κίνδυνος να δεχτούν νύγματα από ψύλλους και να μολυνθούν από την πανώλη. Οι βάκιλοι της πανώλης μπορεί να παραμείνουν μεταδοτικοί μέσα στα αποχωρήματα των ψύλλων για 3 χρόνια.
Ενδημικός τύφος
Ο μεταφερόμενος με ψύλλους τύφος προκαλείται από το Rikettsia typhi που μυζάται από τους ψύλλους μαζί με το γεύμα αίματος. Η μόλυνση προκαλείται από μολυσμένα αποχωρήματα που εισέρχονται δια της τριβής, σε εκδορές του δέρματος ή που έρχονται σε επαφή με ευαίσθητες βλεννογόνους επιφάνειες, καθώς και από την απελευθέρωση ρικετσιών από ψύλλους που συνθλίβονται.
Άλλες ασθένειες
Ασθένειες όπως η λεμφοκυτταρική χοριομηνιγγίτιδα και εγκεφαλίτιδα έχουν ως φορείς τους ψύλλους. Η τουλαραιμία, η βρουκέλλωση ή μελιταίος πυρετός, η ψευδοφυματίωση και η σαλμωνέλλωση είναι λιγότερο σημαντικές ασθένειες.
Διαχείριση ψύλλων
Η διαχείριση του προβλήματος από ψύλλους περιλαμβάνει τη λήψη ποικίλων μέτρων, όπως υγιεινής, απομάκρυνσης ή και αποκλεισμού των πηγών μόλυνσης. Στρατηγικές απομάκρυνσης των τρωκτικών από τις κατοικημένες περιοχές και κατά συνέπεια και των ψύλλων και των παθογόνων που αυτοί μπορούν να μεταφέρουν, είναι απαραίτητες. Επίσης, απομάκρυνση της τροφής των κατοικίδιων κατά την διάρκεια της νύχτας εμποδίζει άγρια και αδέσποτα ζώα να μεταφέρουν ψύλλους στα κατοικίδια.
Έγκαιρη ανίχνευση - φυσική απομάκρυνση από τους ξενιστές
Επειδή όλα τα είδη ψύλλων έχουν θερμόαιμους οργανισμούς ως ξενιστές, συχνά ο πιο αποτελεσματικός τρόπος ανίχνευσής τους είναι ο έλεγχος του ξενιστή. Τυπικά, οπτική παρατήρηση είναι απαραίτητη σε σκύλους και γάτες και στο χώρο διαμονής τους, για παρουσία εκδυμάτων ή αποχωρημάτων ψύλλων. Η απομάκρυνση μπορεί να γίνει και με την χρήση ειδικών χτενών με πυκνά δόντια. Επιπλέον, απαιτείται να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στα σπιτάκια των κατοικίδιων, ώστε να καθαρίζονται επιμελώς θέσεις ή σημεία που μπορεί να φιλοξενούν ψύλλους. Παγίδες για ψύλλους είναι χρήσιμες για ανίχνευση ύπαρξης ή επιβεβαίωση.
Χημική καταπολέμηση
Ειδικές απωθητικές ουσίες κυκλοφορούν στο εμπόριο, όπως DEET, και πυρεθρίνες για την επάλειψη της επιδερμίδας ατόμων και geraniol για ψεκασμό χώρων. Επίσης, κυκλοφορούν ειδικά βραχιόλια για το χέρι και τους αστραγάλους σε διάφορα χρώματα, τα οποία είναι εμποτισμένα με απωθητικές ουσίες. Για την προστασία των σκύλων από τους ψύλλους υπάρχουν αντίστοιχα περιλαίμια εμποτισμένα με απωθητικές ουσίες σε διαφορετική όμως συγκέντρωση.
Ατομική προστασία
Κολάρα εμποτισμένα με εντομοκτόνα αν και παραμένουν αποτελεσματικά για 1 – 2 μήνες, εντούτοις μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα στο δέρμα του ζώου. Εναλλακτικά, εφαρμόζονται εντομοκτόνα στο δέρμα του ζώου, μόνο σε μια μικρή περιοχή. Το εντομοκτόνο απορροφάται μέσω του δέρματος και περνά στο αίμα του ζώου, έτσι ώστε οι ψύλλοι που τρέφονται με αίμα να προσλαμβάνουν το εντομοκτόνο. Μια εφαρμογή διαρκεί για περίπου ένα μήνα. Τα εντομοκτόνα αυτά (αμπούλες κ.α.) βοηθούν πολύ τους ιδιοκτήτες κατοικίδιων διότι είναι ιδιαίτερα δραστικά, έχουν μεγάλη διάρκεια δράσης και εφαρμόζονται εύκολα.
Η καταπολέμηση των ψύλλων είναι αρκετά δύσκολη λόγω της εναπόθεσης των αυγών τους μέσα σε σχισμές και ρωγμές στο πάτωμα ή στο χώμα. Η «Σμινθέας» χρησιμοποιεί ειδικά πυρεθροειδή εντομοκτόνα και προνυμφοκτόνα, όπου σε συνδυασμό με την καταπολέμηση των τρωκτικών του χώρου, δίνουν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ωστόσο, εντός των κατοικιών η παρατήρηση από τον ιδιοκτήτη θα πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη σχολαστικότητα. Κάθε θέση όπου το προσβεβλημένο ζώο συνηθίζει να συχνάζει, μπορεί να έχει αυγά ή προνύμφες ψύλλων. Γι’ αυτό πριν από κάθε εφαρμογή από το συνεργείο μας πρέπει να υπάρχει ενημέρωση από τον ιδιοκτήτη για τις συνήθειές του.